Eén van mijn favoriete DVD’s is Calle 54, een DVD met de belangrijkste latin-jazz artiesten van rond het jaar 2000. Die film was gemaakt door Fernando Trueba. Een Spaans cineast die o.a. een Oscar voor beste buitenlandse film (Belle Epoque) won in 1994. Hij maakte ‘gewone’ speelfilms, maar was ook producent van bijzondere muzikale producties. Hij bracht ook al eerder een volledig geanimeerde film uit: Chico en Rita, waarin muziek ook een belangrijke rol speelde.

Het maken van een geanimeerd docudrama lijkt dus een logische vervolgstap. Dat bleek het alleen allerminst te zijn. Net als het personage Jeff Harris in de film (met de stem van Jeff Goldblum) ontdekt Trueba zelf bij toeval de pianist (Francisco) Tenório jr. In eerste instantie kan hij weinig over hem vinden, maar als hij in Brazilië muzikanten spreekt, komt hij achter het verhaal van de mysterieuze verdwijning van Tenório.

Documentairevorm

Het onderzoek dat Trueba doet duurt vele jaren. Hij gaat al vrij snel opnamen maken van zijn interviews om een mogelijke documentaire te maken. Toch blijft hij twijfelen over de vorm: hij loopt niet echt warm om de zoveelste documentaire over de zoveelste verdwenen persoon die op één van de tig kanalen afgespeeld wordt te maken. Ondertussen maakte hij de Chico & Rita met Javier Mariscales. In deze film treden diverse echt bestaande muzikanten op, maar dan tientallen jaren voor de film gemaakt werd. Trueba merkte dat in animaties de representatie van deze muzikanten door hun tekenfilmfiguur eigenlijk beter werkte dan wanneer ze door acteurs gespeeld zouden worden.

Trueba praatte met Mariscal over zijn onderzoek en langzamerhand kreeg de documentaire meer vorm. Er werd gekozen om de hele documentaire te animeren, ook de interviews die Trueba gehouden had. Om eer te doen aan de grote diversiteit aan mensen (en daarmee dialecten) kozen ze ervoor om de originele stemmen te gebruiken. Door de keuze voor animatie konden Trueba en Mariscal ook Tenório meer tot leven brengen. Pas op het eind besloot Trueba om de verhaalvorm van Jeff Harris to te voegen.

Opbouw van de documentaire

De documentaire begint als een zoektocht naar een bijzondere muzikant. Tenório was een pianist die zelf niet bekend was, maar alle muzikanten kennen hem en zien hem als de beste Braziliaanse pianist van de jaren zestig en zeventig. In eerste instantie komt daarbij terloops naar voren dat Tenório verdwenen is. Gaandeweg de documentaire komt Jeff Harris meer te weten over wat er gebeurde. Langzamerhand verschuift de documentaire van een heerlijke muziekdocumentaire naar een grauwe en tenslotte gitzwarte geschiedenisdocumentaire over de militaire dictaturen in heel Zuid-Amerika.

Het blijkt dat Tenório in de aanloop van de coupe in Argentinië In Buenos Aires willekeurig van de straat plukt is, omdat hij eruit zag als een subversief element. Nadat hij eenmaal opgepakt en gemarteld was, konden ze hem niet meer vrijlaten. Het risico was te groot dat hij zou vertellen wat er gebeurd was. Voor iedereen bleef Tenório ‘gewoon’ verdwenen.

In- en aangrijpend

Wat me erg aangreep was niet eens zo zeer het verhaal, want dat weet je (voor het grootste deel). Maar vooral hoe alle mensen om hem heen het verdwijnen beleefde en hoe traumatisch dat voor hun is. En dan gaat het niet alleen over de daadwerkelijk verdwijning van de persoon, maar het feit dat zoiets überhaupt kan gebeuren, de willekeur, de onmogelijkheid om te weten te komen wat er daadwerkelijk gebeurd is. De weduwe van Tenório heeft bijvoorbeeld nooit recht gehad op compensatie na de coupe, omdat hij formeel nog steeds niet dood was.

Wat ik ook heel naar vond, is dat de militaire junta’s samen werkte, dus het Braziliaanse regime zou nooit onderzoek doen naar de verdwijning van Tenório. Ook als je in je eigen land vervolgd werd, zou je in elk ander Zuidamerikaans land ook vervolgd worden. Zelfs de bekende verhalen over kinderen van verdwenen mensen, die door trouwe junta-leden geadopteerd werden, speelden over het hele continent.

Kunst en drama

Fernando Trueba is in meer geslaagd dan alleen het verhaal van Tenória te vertellen en zijn muziek weer te laten leven. Door de prachtige vorm laat hij het drama op een manier zien zonder dat het echt naar wordt (wat bijvoorbeeld bij The Zone of Interest wel gebeurt), maar de gevolgen van totalitaire regimes en de willekeurigheid worden wel pijnlijk duidelijk. En daar hebben we kunst voor nodig, om ook de verhalen te vertellen die we eigenlijk niet willen horen. En dan is het opeens heel logisch dat niet nader te noemen groeperingen kunst en boeken duurder willen maken. Want daar kan je dingen vertellen en mensen raken. En dat is heel erg eng.